۱. ریشه عربی و ویژگی‌های جغرافیایی

یکی از پرطرفدارترین نظریه‌ها درباره ریشه نام عراق، به زبان عربی و جغرافیای منطقه اشاره دارد. در این دیدگاه، عراق به معنای «ساحل» یا «لبه» است و با مشخصات طبیعی این سرزمین ارتباط مستقیم دارد:

• ساحل دجله و فرات: زبان‌شناسانی مانند خلیل بن احمد فراهیدی (قرن دوم هجری) معتقدند که این نام‌گذاری به دلیل قرار گرفتن منطقه در امتداد سواحل دجله و فرات و همچنین ساحل خلیج فارس بوده است.
• لبه فلات: لسترنج توضیح می‌دهد که اعراب، جنوب بین‌النهرین را عراق می‌نامیدند، زیرا کسی که از صحرای عربستان یا فلات مرکزی وارد این منطقه می‌شد، خود را بر لبه‌ای بلند می‌یافت که حدود ۳۰ متر از دشت‌های دجله و فرات بالاتر بود.
• سرزمین پست: نظریه دیگری عراق را به معنای «سرزمین پست» می‌داند، زیرا این منطقه از «نجد» (فلات مرکزی عربستان) پست‌تر و به دریا نزدیک‌تر است. این دیدگاه توسط قطرب و ابوالقاسم زجاجی نیز تأیید شده است.
• شباهت به مشک: یاقوت حموی نیز نظری مشابه دارد و معتقد است این نام از عبارت «عِراق القِرْبَة» (لبه تاخورده چرمی در پایین مشک) گرفته شده که به پست‌ترین و جنوبی‌ترین سرزمین اعراب اشاره دارد.

۲. نظریه اولمستد و ریشه‌های باستانی

یکی از مهم‌ترین یافته‌های تاریخی در این زمینه، کشف آلبرت اولمستد، مورخ آمریکایی، در کتاب «تاریخ آشور» (۱۹۲۳) است. او به سندی آشوری از قرن هشتم پیش از میلاد اشاره می‌کند که در آن نامی شبیه به عراق با عنوان آراکیا/آراقیا ذکر شده است. این سند حتی به پادشاه آشوری «اورتا توکلتی» در قرن دوازدهم پیش از میلاد اشاره دارد که از این منطقه با نام آراکیا یاد کرده است.

بر اساس این نظریه، نام عراق ریشه‌ای بسیار کهن و پیش از اسلامی دارد. تحولات آوایی در زبان‌های سامی، نام آراکیا را به عراق تبدیل کرده است؛ به این صورت که در فرآیند عربی‌سازی، صدای «ع» و «ق» جایگزین صداهای مشابه در زبان‌های کهن شده‌اند. این کشف، قدمت نام عراق را به هزاران سال پیش بازمی‌گرداند و ماهیت سامی-جزیره‌ای این سرزمین را از همان ابتدا مستند می‌کند.

۳. نظریات زبانی و ارتباط با نام‌های باستانی

علاوه بر نظریه اولمستد، نظریات زبانی دیگری نیز وجود دارند که نام عراق را به تمدن‌های باستانی مرتبط می‌سازند:

• ارتباط با اوروک: طه باقر (۱۹۱۲-۱۹۸۴)، یکی از برجسته‌ترین باستان‌شناسان، مورخان و زبان‌شناسان عراقی در قرن بیستم و هادی العلوی (۱۹۳۲-۱۹۹۸)، متفکر، مورخ و زبان‌شناس عراقی؛ نام عراق را از نام شهر باستانی سومری اوروک می‌دانند. در این نظریه، با تغییرات آوایی همزه به «عین» و «کاف» به «قاف»، اوروک به عراق تبدیل شده است. این دیدگاه، ریشه نام را به میراث زبانی کهن سومری‌ها یا اقوام سامی-جزیره‌ای ساکن در منطقه مرتبط می‌سازد.
• ایراکی به معنای سرزمین خورشید: در قانون نشان جمهوری عراق (۱۹۵۹) آمده است که نام عراق در معنای باستانی خود (ایراکی)، به معنای «سرزمین خورشید» است.
• ایراه و اریقا: برخی متون دوره بابل میانه (کاشی) از منطقه‌ای به نام اریقا نام برده‌اند که ممکن است با نام عراق مرتبط باشد. همچنین، پدر آنستاس کرملی معتقد است که عراق عربی‌شده واژه سامی ایراه به معنای «ساحل دریا» است.

۴. ریشه‌یابی فارسی و نقد آن

دیدگاهی ضعیف نیز وجود دارد که ریشه نام عراق را فارسی و از واژه «ایراک» می‌داند. در این نظریه، هرتسفلد، مستشرق آلمانی، «ایراک» را به معنای «سرزمین‌های پست» یا «جنوب» می‌داند. این دیدگاه به دلایل زیر قابل نقد است:

• عدم وجود شواهد تاریخی: هیچ سند باستان‌شناسی یا مدرک معتبری از زبان فارسی باستان وجود ندارد که این ادعا را تأیید کند.
• ناسازگاری جغرافیایی: منطقه‌ای که عراق نامیده می‌شد، از دیدگاه ایرانیان «دور» نبوده، بلکه هم‌مرز با قلمرو ساسانیان بوده است.
• وجود واژه «میانرودان»: فارسی‌زبانان در دوره ساسانی از واژه «میانرودان» برای اشاره به این منطقه استفاده می‌کردند که ترجمه تحت‌اللفظی اصطلاح آرامی «بیث نهرین» است. این امر نشان می‌دهد که واژه عراق با ریشه فارسی در آن زمان رایج نبوده است.

۵. شواهد ادبی از شعر جاهلی

یکی از قوی‌ترین شواهد بر قدمت نام عراق، استفاده از آن در شعر جاهلی است که به قرن‌های پنجم و ششم میلادی بازمی‌گردد. این امر نشان می‌دهد که این نام پیش از ظهور اسلام در میان اعراب شناخته‌شده و رایج بوده است:

• متلمس الضبعی (درگذشته ۵۸۰ میلادی): در یکی از اشعارش می‌گوید: «همانا عراق و مردمانش عشق من بودند...».
• عنترة بن شداد العبسی (متولد حدود ۵۲۵ میلادی): در یکی از قصاید خود به «سرزمین عراق» اشاره می‌کند.
• ملیح الهذلی: در شعری از عراق در کنار دریا یاد می‌کند.

این شواهد ادبی، نظریه اولمستد مبنی بر ریشه‌های باستانی نام را تقویت کرده و نشان می‌دهد که این نام در طول قرن‌ها در زبان محلی منطقه تداوم داشته است.

۶. تمایز میان «بین‌النهرین» و «مزوپوتامیا»

بحثی دیگر در این زمینه، مربوط به واژگان بین‌النهرین و مزوپوتامیا است. درحالی‌که بسیاری به اشتباه بین‌النهرین را ترجمه یونانی مزوپوتامیا می‌دانند، شواهد تاریخی چیز دیگری می‌گویند:

• ریشه آرامی: اصطلاح کهن آرامی «بیث نهرین» به معنای «میان دو رود» قدمتی از دوران دولت آشور (قرن چهاردهم پیش از میلاد) دارد.
• ریشه یونانی: اصطلاح «مزوپوتامیا» (به معنای «سرزمین میانی رودخانه‌ها») توسط مورخ یونانی پولیبیوس در قرن دوم پیش از میلاد ابداع شد.

بنابراین، «بیث نهرین» از نظر تاریخی قدیمی‌تر از «مزوپوتامیا» است و ترجمه صحیح و تحت‌اللفظی آن به عربی «بلاد ما بین النهرین» است که به اختصار «بلاد الرافدین» نامیده می‌شود. این موضوع بر اصالت ریشه سامی این منطقه تأکید دارد.

نتیجه‌گیری

بررسی‌های تاریخی و زبانی نشان می‌دهند که نام عراق ریشه‌هایی عمیق و چندلایه در تمدن‌های باستانی بین‌النهرین دارد. نظریه اولمستد با کشف نام آراکیا در اسناد آشوری، و نظریه طه باقر با ارتباط آن به شهر باستانی اوروک، هر دو بر قدمت این نام تأکید دارند. علاوه بر این، شواهد موجود در شعر جاهلی نیز نشان می‌دهد که این نام پیش از اسلام در میان اعراب شناخته‌شده بوده است.

این شواهد در مجموع نشان‌دهنده تداوم فرهنگی و زبانی در طول تاریخ این سرزمین است. با گذشت زمان، معنای این اصطلاح گسترش یافت و در دوره‌هایی حتی بخش‌هایی از مناطق کوهستانی ایران را نیز دربر گرفت.

در نهایت، می‌توان نتیجه گرفت که نام عراق با ویژگی‌های جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی این منطقه کاملاً سازگار است. خواه به معنای «ساحل رودها»، «سرزمین پست و هموار»، یا «سرزمین ریشه‌ها و خورشید» باشد، همگی به نوعی به هویت غنی و کهن این سرزمین اشاره دارند. این تنوع در معانی، عمق و قدمت تاریخی نامی را نشان می‌دهد که هزاران سال بر این منطقه جاری بوده است.

منبع:

خبرگزاری رسمی عراق واع     https://ina.iq/ar/mix/2690--.html

سایت الاخبار https://www.al-akhbar.com/Opinion/340361

سایت العراق فی التاریخ https://www.iraqinhistory.com/%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B7%D9%87/2016-08-30-09-18-52

ویکیپیدیا https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

نوشته د.رغد حسین